Historia Miasta Malborka
Malbork kojarzy się zazwyczaj z potężną, średniowieczną warownią krzyżacką dominująca nad nizinnymi Żuławami. Malbork to jednak nie tylko zamek. Powstałe przy nim miasto Marienburg otrzymało w 1286 roku dokument lokacyjny. Na wysoczyźnie górującej nad rzeką, na południe od terenów zamkowych, powstało miasto, na terenie którego zbudowano Ratusz (ok. 1380), miejską farę pod wezwaniem św. Jana, Wysokie i Niskie Podcienia oraz system murów obronnych z bramami Mariacką i Garncarską, ochraniający zabudowę mieszkalną. Będący w rozkwicie zamożności i znakomicie obwarowany Malbork spalili Krzyżacy w lipcu 1410 roku. Nastąpiło to tuż przed oblężeniem zamku przez wojska króla Władysława Jagiełły. Miasto zostało odbudowane, naprawiono zrujnowane fortyfikacje i zbudowano nowe. W czasie wojny trzynastoletniej miasto poważnie ucierpiało. Zniszczeniu uległo wiele budynków, kościół św. Jana, Dwór Artusa oraz południowy szczyt ratusza. Od 1466 roku gdy Malbork był już pod polskimi rządami, powrócił do zamożności, głownie dzięki współuczestniczeniu w handlu polskim zbożem i drzewem, rozwojowi rzemiosła i znacznym dochodom z posiadłości żuławskich. Z braku miejsca w kręgu średniowiecznych murów zaczęto osiedlać się poza nimi i w związku z tym rozwinęły się cztery przedmieścia. Po stupięćdziesięcioletnim okresie względnego spokoju, przerwanego na krótko w latach 20-tych XVI wieku ruchami religijno-społecznymi, nastąpiły najazdy szwedzkie, które nie oszczędziły miasta. Miasto w XVII i XVIII nie miało zbyt wielkiego znaczenia gospodarczego, zmieniło się to dopiero w roku 1772, gdy miasto przeszło w ręce pruskie. Okres wojen napoleońskich przyniósł Malborkowi ogromne obciążenia w postaci parokrotnych kontrybucji, przymusowych prac przy odbudowie XVII-wiecznych fortyfikacji z czasów wojen szwedzkich, kwaterunków i zwykłych grabieży żołnierskich kilkakrotnie zatrzymywał się w Malborku sam Napoleon, tędy przemaszerowały jego wojska na tragiczną wyprawę moskiewską i wracały rozbite, atakowane przez Kozaków, którzy wkroczyli do miasta w 1813 roku. Od połowy XIX wieku nastąpił rozwój komunikacji kolejowej, a po 1870 roku ogromne pieniądze z francuskiej kontrybucji sprawiły, że Malbork ponownie uznawano za jeden z ważniejszych punktów na mapie Prus. Po 1870 roku powstało wiele zakładów przemysłowych, chociażby fabryka cygar Loeser & Wolf, słodownia Adolfa Dauma, gazownia czy jedna z większych w regionie cukrowni. Rozwój miasta następował w kierunku południowym, poza dawne Przedmieście Sztumskie oraz wschodnim, w kierunku dworca kolejowego. W obręb granic administracyjnych miasta przyłączono kolejne osiedla, jak Piaski, Wielbark czy Kałdowo. Pierwsza wojna światowa nie przyniosła żadnych zniszczeń Malborkowi. W przeprowadzonym w 1920 roku plebiscycie mieszkańcy opowiedzieli się za Niemcami. Malbork bardzo mocno ucierpiał w trakcie działań wojennych w 1945 roku. Po ciężkich walkach Grupy Bojowej "Marienburg" z jednostkami 2 rosyjskiej Armii Uderzeniowej, 9 marca wysadziły mosty na Nogacie. W wyniku działań wojennych zniszczeniu uległo blisko 80 procent zabudowy Starego Miasta. Polskie władze rozpoczęły prace nad przywróceniem do życia zrujnowanego i wyludnionego częściowo miasta już 17 marca.
Malbork przez blisko 150 lat siedziba wielkiego mistrza i najwyższych władz krzyżackich, stolica Państwa Zakonnego. Największa ceglana warownia średniowiecznej Europy. Miasto na skrzyżowaniu europejskich dróg handlowych. Rezydencja królów polskich i cesarzy niemieckich. Największy arsenał Rzeczypospolitej. Najciekawszy przykład myśli konserwatorskiej XIX i XX w. stosowanej przy odbudowie średniowiecznego zamku.
Malbork i jego okolice posiadają niezwykle bogatą przeszłość. Od dawna przyciągały uwagę miłośników starożytności i archeologów. Na południe od miasta spotykamy bowiem ślady osadnictwa już od czasu młodszej epoki kamienia. Na szczególną uwagę zasługuje cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich w Wielbarku. Na przełomie X i XI wieku przypada w tym rejonie intensywny rozwój osadnictwa słowiańskiego. W drugiej ćwierci XIII stulecia następuje podbój tych ziem przez krzyżaków, którzy zaczynają tworzyć swoje państwo na prawym brzegu Wisły. W Malborku Zakon pojawia się jednak stosunkowo późno. Pierwsze prace budowlane w obrębie najstarszej części zamku zainicjowane zostały bowiem około 1276 r. przez konwent (podstawowa jednostka organizacyjna Zakonu złożona z 12 rycerzy i 6 mnichów) pochodzący z grodu Zantyr. Dziesięć lat później osada umiejscowiona na południe od wznoszonego zamku, na wysokim brzegu rzeki Nogat, otrzymała chełmińskie prawo lokacyjne. Zgodnie z nim powstało założenie urbanistyczne, w którym wytyczono podłużny, ulicowy Rynek i ulice poprzeczne. Całość opasano murami z basztami i bramami, które łączyły się z systemem obronnym zamku.
W obrębie miasta powstała najpierw drewniana, później murowana zabudowa mieszkalna oraz budynki użyteczności publicznej, w tym ratusz, Dwór Artusa, kościół parafialny św. Jana, Szkoła Łacińska. Nad Nogatem umiejscowiony był port i przeprawa przez rzekę. W 1388 r. miasto zostało poszerzone o tereny leżące przed murami od strony wschodniej. Powstało wówczas tak zwane Nowe Miasto. W ramach nowego systemu obronnego wzniesiono nowe bramy: Św. Ducha (Garncarska) i Mariacką (Sztumska). Miasto opływała fosa. W połączeniu z fortyfikacjami zamkowymi Malbork stał się jedną z najpotężniejszych twierdz średniowiecznej Europy.
Rozszerzenie miasta spowodowało liczne zmiany w urbanistyce i architekturze. Przebudowano siedzibę władz miejskich - ratusz, a przy Rynku i nowych ulicach wzniesiono szereg podcieniowych kamienic mieszczańskich. W XV w. w obrębie murów znajdowały się 174 domy oraz 89 bud kramarskich i rzemieślniczych. Rozwinęły się także podmiejskie osady, które wkrótce przekształciły się w przedmieścia: Sztumskie i Garncarskie.
Na czele rady miejskiej, złożonej z 7 członków, stał burmistrz i jego zastępca, a od 1416 r. dodatkowo zarządca skarbu. W skład sądu wchodziło 10 ławników oraz sołtys i jego kompan. Aż do włączenia Malborka w skład Rzeczypospolitej układ ten był stały, choć włodarze miasta byli uzależnieni od Zakonu, który sprawował najwyższą władzę w całym państwie.
Pierwsze poważniejsze zawirowania wielkiej polityki odczuli średniowieczni malborżanie w 1410 r., gdy pod murami miasta stanęły zwycięskie wojska króla polskiego Władysława Jagiełły zdążające spod Grunwaldu. W wyniku wielotygodniowego ostrzału miasta i zamku nastąpiły liczne zniszczenia, chociaż w mieście ocalały ratusz i kościół św. Jana. Wojskom Jagiełły nie udało się jednakże zdobyć zamku i Malbork pozostał w rękach Zakonu. Jego nowy mistrz - Heinrich von Plauen - postanowił po pokoju zawartym w 1411 r. w Toruniu odbudować miasto oraz przygotować twierdzę na ewentualne nowe oblężenie, fortyfikując zamek od strony wschodniej. Umocnienia te przydały się w trakcie wojny trzynastoletniej (1454-1466), podczas której zamek oblegany był przez wiele miesięcy, a miasto przechodziło z rąk krzyżackich w polskie i odwrotnie. Ostatecznie 7 czerwca 1457 r. król polski Kazimierz Jagiellończyk przejął zamek wykupując go od czeskich rycerzy zaciężnych wynajętych przez Zakon. Co prawda przez następne lata trwało kolejne oblężenie i walka o odzyskanie przejętego przez krzyżaków miasta, ale zgodnie z podpisanym w 1466 r. tzw. II pokojem toruńskim Malbork wraz z częścią ziem Zakonu przeszedł na 316 lat we władanie Korony Polskiej.
Ziemie przyłączone do Polski (tzw. Prusy Królewskie) podzielono na trzy województwa, w tym malborskie. Miasto i zamek zachowały swoje wyjątkowe znaczenie - były stolicą Żuław, co przyczyniało się do bogactwa miasta, i rezydencją królewską. Podstawą rozwoju gospodarczego miasta były bowiem w dalszym ciągu Żuławy i położenie przy spławnej rzece. Oba te czynniki umożliwiały intensywny handel zbożem i drzewem sprowadzanym z głębi Polski.
Już w 1523 r. król zakazywał szerzenia w Malborku nauk Marcina Lutra. Mimo to w drugiej połowie XVI w. większość mieszczan skłoniła się do tego wyznania. Dlatego też w 1598 decyzją sądu królewskiego przyznano protestantom kościół św. Jerzego. W 1607 r. w mieście pojawili się jezuici, którym powierzono opiekę nad kaplicą z obrazem Matki Boskiej w Bramie Mariackiej.
W latach 1626-29 Malbork okupowały wojska szwedzkie, które ufortyfikowały go, wznosząc jedenaście bastionów ziemnych. Miasto wyszło z tej kampanii bez większych uszczerbków. Podobnie i zamek, który nie był w jej trakcie ważnym punktem strategicznym. W 1655 r. na Polskę spadł nowy najazd szwedzki. W lutym roku następnego Szwedzi ponownie zajęli i ufortyfikowali Malbork. Zburzono przy tym w/wym. kaplicę bramną. Wojska króla Karola Gustawa opuściły miasto dopiero po podpisaniu pokoju w Oliwie (1660).
W pierwszej połowie XVIII w. przez Malbork przechodziły liczne i różnorodne oddziały wojskowe (polskie, szwedzkie, saskie, rosyjskie), grabiąc go i ściągając kontrybucje. W 1710 r. przywleczono z Rosji epidemię cholery, na którą zmarła połowa mieszkańców. W 1734 wojska rosyjskie zabrały z zamku ostatnie pięć armat, zaś sześć lat później ostatniego działa pozbyło się miasto kupując za nie pompę przeciwpożarową. Malbork przestał być twierdzą.
Pomimo wyludnienia w dalszym ciągu niechętnie przyjmowano do prawa miejskiego nowych obywateli. Ludność wiejska i cudzoziemcy, np. Szkoci, napływała jednak do Malborka gdzie mieszkała jako służba lub biedota. Przede wszystkim osiedlała się na przedmieściach i Przedzamczu będącym własnością królewską (w XVIII w. mieszkało tu więcej rzemieślników niż w mieście).
12 września 1772 r. do Malborka weszły wojska pruskie. Wedle przeprowadzonego niebawem spisu powszechnego miasto, włączone do tzw. rejencji kwidzyńskiej, liczyło 3.635 mieszkańców. Usunięto samorząd, zastępując go ustanowionym przez króla magistratem i sądem. Zmiana przynależności państwowej spowodowała, że na zaniedbany zamek zaczęto na nowo patrzeć pod kątem jego przydatności militarnej. Skoszarowano bowiem w nim regiment piechoty. Kolejne przebudowy miały na celu przekształcenie Zamku Wysokiego w wielki spichlerz. W trakcie tych prac niemal całkowicie stracił on swój średniowieczny wygląd. Na początku XIX w., wskutek głośnych protestów młodych niemieckich poetów romantycznych, wstrzymano dalsze prace rozbiórkowe.
W 1807 r. do miasta weszły wojska francuskie, które natychmiast odnowiły jego XVII-wieczne umocnienie ziemne. Pięć lat później przez Malbork przeszła Wielka Armia idąca na Rosję, a po kilku miesiącach jej cofające się resztki i ścigający je Kozacy. Tak jak przed wiekiem, różnorakie wojska przyczyniły się do upadku gospodarczego miasta i wybuchu kolejnej epidemii cholery.
Gdy w 1808 r. zniesiono ograniczenia wyznaniowe, w mieście osiedlili się pierwsi Żydzi. Tolerowano mennonitów, a od 1858 r. także baptystów. Tym liberalnym tendencjom sprzyjał nadprezydent prowincji Prusy Zachodnie Theodor von Schön. Jako osoba zafascynowana przeszłością krzyżackiego Malborka, już w 1815 r. przedstawił w Berlinie projekt odbudowy zamku. Prace zainicjowano dwa lata później.
W pierwszej połowie XIX w. Malbork był jednym z wielu typowych, niezbyt bogatych miasteczek pruskich. Poprawę jego sytuacji gospodarczej przyniosła dopiero budowa kolei żelaznej łączącej Prusy Wschodnie z Berlinem. W drugiej połowie XIX w. powstały w mieście pierwsze nowoczesne urządzenia komunalne: gazownia (1867), telegraf (1876), poczta (1893), centrala telefoniczna (1899), wodociągi i kanalizacja (1906), elektrownia wodna na Nogacie (1909). Od 1827 r. posiadało własną gazetę "Marienburgscher Anzeiger" (od 1849 r. "Marienburger-Zeitung und Kreisblatt"). W drugiej połowie XIX w. zaczął także powstawać miejscowy przemysł i dynamicznie rozwijać się budownictwo mieszkaniowe i urzędowe. Rozwój miasta wspomagało pięć banków i kas oszczędnościowych. Niebagatelne znaczenie miał też stały wzrost poziomu edukacji. Malbork posiadał bowiem aż 14 różnego typu szkół (liceum, średnia szkoła rolnicza, gimnazja, szkoły zawodowe i podstawowe).
Miasta nie omijały klęski żywiołowe. W 1888 r. wezbrane wody Nogatu zalały Malbork i Żuławy, a w latach 1899 i 1902 wielkie pożary spustoszyły duże fragmenty Starówki.
Mimo iż bezpośrednie działania pierwszej wojny światowej ominęły Malbork, żywo odczuwano tu jej skutki. Na licznych frontach ginęli jego mieszkańcy, służący głównie w miejscowym 152 pułku piechoty im. Zakonu Krzyżackiego. Do miasta napłynęła fala uchodźców, a sytuację pogarszała inflacja, bezrobocie i trudności z zaopatrzeniem w żywność (w latach 1915-23 obowiązywały kartki na chleb !).
Wskutek utworzenia Wolnego Miasta Gdańska, powiat malborski został zredukowany do jednej czwartej swojej pierwotnej wielkości, zaś miasto utraciło przedmieście Kałdowo. W lipcu 1920 r. mieszkańcy Powiśla, w tym i Malborka, zdecydowali w plebiscycie o przynależności do Niemiec, a nie do nowo powstałego państwa polskiego. Mimo, iż Malbork stał się miastem nadgranicznym, rozwijał się dynamicznie. W latach 20-tych nad Nogatem, na przedmieściu Piaski, powstała wielka dzielnica przemysłowa. Zmodernizowano wodociągi oraz lokalną sieć energetyczną, którą podłączono do wschodniopruskich linii przesyłowych. W 1924 r. pojawiło się w mieście lotnisko pasażerskie, zapewniające codzienne połączenia z Berlinem, Gdańskiem, Elblągiem i Olsztynem, a rok później miejska komunikacja autobusowa. Wzrosło też znaczenie węzła kolejowego. Tędy prowadził bowiem najkrótszy szlak komunikacyjny z Berlina do Królewca. W latach 1920-45 na ponad 60 ulicach pojawiła się nowa nawierzchnia.
Władze przykładały też starań do zwiększenia ruchu turystycznego. Magnesem przyciągającym turystów z najdalszych zakątków Niemiec i Europy był oczywiście zamek, od roku 1882 odbudowywany systematycznie pod kierunkiem inżyniera Konrada Steinbrechta (1849-1923). W mieście funkcjonowało kilka hoteli i schronisk młodzieżowych, liczne kawiarnie i piwiarnie. Znakomitą próbą zainteresowania turystów nie tylko zamkiem ale i miastem, był organizowany w latach 1928-37 festiwal teatralny na Rynku oraz powołane w 1925 r. Muzeum Miejskie. Jedną z atrakcji był także pięknie zagospodarowany park oraz "Preußenbad" - nowoczesne kąpielisko u podnóża wysokiej skarpy nad Nogatem.
Malbork bardzo mocno ucierpiał w trakcie działań wojennych w 1945 r. Po ciężkich walkach Grupy Bojowej ?Marienburg? z jednostkami 2 rosyjskiej Armii Uderzeniowej, 25 stycznia tego roku opuściły go ostatnie oddziały niemieckie. W wyniku działań wojennych zniszczeniu uległo blisko 80 proc. zabudowy Starego Miasta. Poważnie uszkodzone też zostały wschodnie partie zespołu zamkowego. 8 marca wycofujący się z zamku Niemcy wysadzili w powietrze mosty na Nogacie.
Polska administracja cywilna pojawiła się w mieście w kwietniu 1945 r. Rozpoczęto stopniowe usuwanie szkód wojennych i uruchamianie produkcji w zakładach przemysłowych. W październiku 1947 r. odszedł do Brandenburgii jeden z pierwszych wielkich transportów ludności niemieckiej. W 1957 pożegnał Malbork ostatni niemiecki ksiądz, Konrad Will.
Koniec lat 40-tych to okres, w którym systematycznie wyburzano pozostałości zabudowy na terenie Starego Miasta. Cegłę przekazywano na odbudowę Warszawy. Ta planowa akcja spowodowała, że na początku lat 50-tych na terenie Starówki nie pozostał żaden budynek, poza średniowieczną farą, Ratuszem, dwoma bramami i fragmentami murów obronnych. W latach 1962-68 powstało tu bezstylowe "Osiedle XX-lecia PRL". Miasto straciło w ten sposób swoje historyczne centrum. W 1977 r. w Malborku pojawiły się pierwsze jedenastopiętrowe wieżowce. O systematycznym rozwoju miasta świadczyć też może rosnąca liczba mieszkańców:
1946 - 10.017
1955 - 20.607
1965 - 28.292
1975 - 32.495
1986 - 37.998
1994 - 40.347
Inwestycją która zmieniła układ komunikacyjny i wygląd śródmieścia stała się budowa Alei Rodła, będącej fragmentem przecinającej miasto drogi krajowej nr 50. Już 18 grudnia 1949 r. oddano do użytku nowy most drogowy na Nogacie. W 1980 r. poprowadzono od niego szeroki, dwupasmowy odcinek ulicy w stronę Elbląga. Inwestycję ukończono jesienią 1986 r. otwarciem wiaduktu nad torami kolejowymi. W 1988 r. Aleją Rodła przejechała kolumna radzieckich transporterów wojskowych z wycofywanymi z NRD taktycznymi rakietami nuklearnymi. Okazało się zatem, że po blisko pięćdziesięciu latach Malbork ponownie znalazł się na trasie Berlin - Królewiec.
1 stycznia 1961 r. powołano Muzeum Zamkowe w Malborku koordynujące trwającymi do dziś pracami nad odbudową zniszczonej twierdzy.
Cmentarzysko z młodszego okresu przedrzymskiego i wpływów rzymskich w Wielbarku-Gościszewie stanowi część rozległej strefy osadnictwa starożytnego na prawym brzegu Nogatu. Było niszczone i rozkopywane już od XIX wieku. Systematyczne badania archeologiczne przeprowadził w latach trzydziestych XX wieku K. Voigtmann. Bogate wyposażenie grobów oraz dokumentacja z badań przechowywane były w Muzeum Miejskim w Malborku, w 1945 roku większość eksponatów uległa zniszczeniu.
Siedziba konwentu - późniejszy Zamek Wysoki - założono na planie dość regularnego prostokąta, złożonego z czterech skrzydeł i wewnętrznego dziedzińca otoczonego piętrowymi krużgankami. W narożu północno-wschodnim wzniesiono około czterdziestometrową wieżę obserwacyjno-obronną, a do narożnika południowo-zachodniego dostawiono długi ganek zakończony wieżą sanitarno-obronną, tzw. Dansker. W skrzydle północnym, na piętrze, znalazły się dwa najważniejsze pomieszczenia zamkowe: kaplica Najświętszej Marii Panny oraz Kapitularz. Skrzydło zachodnie mieściło w przyziemiu kuchnię i piekarnię, a na piętrze mieszkania dostojników. Dormitorium umieszczono w skrzydle południowym, podobnie jak refektarz konwentu i świetlicę. Pomieszczenia w piwnicach, przyziemiach i na strychach były magazynami broni, amunicji oraz spichrzami z żywnością. Na północ od Zamku Wysokiego rozłożyło się Przedzamcze, ze swoimi stajniami, wozownią, spichlerzami, pomieszczeniami rzemieślniczymi i mieszkaniami dla służby. Budowę siedziby konwentu malborskiego ukończono około 1300 r.
Kilka lat później, w 1309 r., po decyzji przeprowadzki wielkiego mistrza z Wenecji do Malborka nastąpiła rozbudowa założenia. Na miejscu Przedzamcza wybudowano trzy skrzydła zwane odtąd Zamkiem Średnim, a dalej na północ nowe Przedzamcze wraz z Podzamczem, zwanym Zamkiem Niskim. Na Zamku Średnim znalazła miejsce także rezydencja wielkich mistrzów - Pałac, połączony ze skrzydłem zachodnim, gdzie umieszczono Wielki Refektarz, największą, reprezentacyjną salę całego zamku. W skrzydle północnym mieściła się Infirmeria - szpital dla chorych i starych rycerzy zakonnych oraz siedziba wielkiego komtura - zastępcy wielkiego mistrza. W skrzydle wschodnim znajdowały się natomiast pokoje gościnne dla rycerzy z Europy Zachodniej, przybywających do Prus na krucjaty przeciwko Prusom i Litwinom.
W latach 1331-44 rozbudowie uległa też wewnętrzna zabudowa skrzydła północnego na Zamku Wysokim. Przebudowano Kapitularz, a kaplica NMP została przedłużona w kierunku wschodnim, tworząc w nowej, dolnej kondygnacji kaplicę św. Anny, w późniejszych latach nekropolę wielkich mistrzów. Ostatnie prace budowlane za czasów krzyżackich, powiększające zamek do prawie 20 ha powierzchni, to poszerzenie wschodniej linii obronnej za rządów wielkiego mistrza Heinricha von Plauena, co nastąpiło po oblężeniu Malborka przez polskiego króla Władysława Jagiełłę w 1410 r.
Nie zachował się oryginalny dokument lokacyjny dla miasta. Przez długie lata uważano, że był on wystawiony w 1276 r. Dopiero dzięki badaniom prof. J. Powierskiego jego datowanie przesunięto dziesięć lat później. W 1286 r., prawdopodobnie 27 kwietnia, mistrz krajowy Konrad von Thierberg Młodszy wystawił taki dokument dla istniejącej już przy zamku osady. Do naszych czasów zachował się natomiast dokument odnowienia przywileju dla miasta Malborka, który 6 lipca 1304 r. wystawił mistrz krajowy pruski Konrad Sack.
Historyczne centrum miasta Malborka to przeszło trzystumetrowy, szeroki około 30 metrów ulicowy Rynek. Obie pierzeje tego placu zabudowane były podcieniowymi kamienicami, których typ przeszczepili na miejscowy grunt śląscy osadnicy sprowadzeni przez krzyżaków. Podcienia funkcjonowały jako kryty pasaż komunikacyjny i handlowy. Pozostałe ulice Starówki nie miały już takiego znaczenia. Równoległe do Rynku były ulice: Spichrzowa od strony Nogatu oraz Nowe Miasto i Karczmarska po stronie wschodniej. Pozostałe uliczki były wąskimi przecznicami, przy których przeważała zabudowa drewniana lub z muru pruskiego. Mimo portowego charakteru Malborka, nie było tu bezpośredniego dostępu do nabrzeża Nogatu, co związane było z położeniem miasta na wysokiej skarpie. Stąd też rozwój ośrodka miejskiego następował w kierunku wschodnim (Przedmieście Garncarskie z kaplicą i szpitalem św. Ducha) oraz południowym (Przedmieście Sztumskie z kościołem św. Jerzego i Szpitalem Jerozolimskim).
Średniowieczna siedziba władz miejskich usytuowana została we wschodniej pierzei Rynku. W obecnym kształcie wzniesiona została w 2 poł. XIV w., około 1380 r. Liczne przebudowy następowały zawsze po zniszczeniach w trakcie oblężeń miasta i zamku, głównie w XV w. Świadectwem tych działań budowlanych jest późnogotycki szczyt południowy. Przez stulecia we wnętrzach ratusza odbywały się municypalne uroczystości. W XIX w. poddano jego elewacje niezbędnym pracom konserwatorskim, uzupełniono zniszczone fragmenty dekoracji maswerkowych. Kolejną renowację, głównie części dachowej, przeprowadzono po pożarze w 1899 r. Burmistrz i rada miasta urzędowali tu do 1929 r., kiedy to oddano do użytku Nowy Ratusz (obecnie Urząd Miasta).
Na terenie Starego Miasta w Malborku funkcjonował od końca XIII stulecia kościół parafialny pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela. Zarówno w średniowieczu jak i w czasach najnowszych był wielokrotnie przebudowywany. Obecną formę architektoniczną świątynia zawdzięcza kampanii budowlanej około 1468 r., kiedy dźwigała się z ruin po wojnie trzynastoletniej. Przesklepienie i budowa nowej dzwonnicy przeciągnęły się do lat dwudziestych XVI w. W XIX stuleciu kościół obudowany został niewielkimi kamieniczkami służącymi parafii. Prace konserwatorskie przeprowadzono w nim w okresie międzywojennym. Wymieniono wówczas wyposażenie i witraże. Do najcenniejszych zabytków ruchomych we wnętrzu należy średniowieczna rzeźba św. Elżbiety Turyńskiej oraz neogotycki zespół ołtarzy. Kościół św. Jana przez całą swoją historię był świątynią katolicką.
Stare miasto malborskie uzyskało już w XIII w. system obronny, który rozbudowywano systematycznie aż po czasy nowożytne. Ze średniowiecznych umocnień zachował się fragment ceglanych murów od wschodu, Brama św. Ducha (Garncarska) i relikty baszt, od południa Brama Mariacka oraz od zachodu mur oporowy wysoczyzny miejskiej, na którym oparte były niegdyś budynki spichrzowe. Od zamku oddzielała miasto głęboka fosa, a dostępu broniły Brama Szewska od strony Podzamcza oraz rozebrana w 1812 r. Brama Piaskowska od strony północno-wschodniej. Fosy i zewnętrzny system obronny zniwelowano częściowo w 1839 r. (wytyczona tam została obecna ul. 17 Marca) i ostatecznie w latach 1878-83 (główne prace przy plantach od strony południowej).
Po 1460 r. Malbork został tenutą królewską, czyli dobrami stołowymi polskiego monarchy oddanymi w dzierżawę starostom. Nie płacili oni czynszu, lecz z dochodów mieli obowiązek utrzymywać zamek i zapewniać jego obronę. Reprezentowali ich wójtowie (jeden dla Żuław Wielkich na lewym brzegu Nogatu, drugi dla Małych na prawym) i burgrabia zarządzający samym zamkiem. Ziemie przyłączone mocą pokoju toruńskiego w 1466 r. do Polski (tzw. Prusy Królewskie) podzielono na trzy województwa, w tym malborskie. Pomimo tego Malbork nie był siedzibą wojewody. Urzędował on w Dzierzgoniu.
Gdy w 1510 r. utworzono ekonomię malborską Zamek Średni stał się siedzibą podskarbiego ziem pruskich. Jeden z nich, Jan Kostka, nie chcąc mieszkać w zimnych murach skrzydła wschodniego polecił wybudować sobie drewniany dworek na dziedzińcu zamkowym. Od 1568 r. w wymienionym wyżej skrzydle urzędowała Komisja Morska - pierwsza polska admiralicja. W latach 80-tych XVI w. na Przedzamczu powstała mennica kierowana przez gdańszczanina Gobeliusza. W końcu tego wieku przebudowano część pomieszczeń Pałacu Wielkich Mistrzów, by dostosować go do potrzeb rezydencji królewskiej. M.in. zlikwidowano kaplicę św. Katarzyny budując w jej miejsce ozdobną klatkę schodową. Na potrzeby załogi zamkowej, która np. w 1565 r. liczyła 200 ludzi, na Przedzamczu funkcjonowały dwa młyny prochowe, zaś na przedmieściu saletrzarnia. Sąsiedztwo Żuław powodowało, że część pomieszczeń Zamku Wysokiego przeznaczono na spichlerze. Źródłem, które znakomicie przybliża stan budowli zamkowych od połowy XVI do końca XVIII w. są lustracje spisane przez inwentaryzatorów majątku królewskiego, jacy co pewien czas wizytowali Malbork.
Po zajęciu Malborka przez Polaków na zamku bywali prawie wszyscy nasi monarchowie. Wiązało się to m.in. z faktem, że dawną stolicę Zakonu uczyniono jednym z arsenałów Rzeczypospolitej. Bawili tu zatem: Kazimierz Jagiellończyk (1457), Jan Olbracht (1494), Aleksander (1504), Zygmunt I (1526) i Zygmunt August (1552). Za jego rządów w Malborku gościł także m.in. Mikołaj Kopernik jako doradca finansowy swego wuja Łukasza Watzenrode. W latach 1577/78 na zamku kwaterował Stefan Batory, w 1593 Zygmunt III Waza, w 1677 r. Jan III Sobieski z Marysieńką, po nim August II Sas (1698 i z hrabiną Cosel w 1710 r.) i Stanisław Leszczyński (1708). W trakcie wojen i przemarszów wojsk zamek wizytowali też obcy monarchowie, głównie królowie Szwecji - Gustaw Adolf (1626), Karol Gustaw (1656), Karol XII (1703). W 1710 r. był tu także car Rosji Piotr Wielki.
Zamek był też miejscem gdzie przetrzymywano więźniów. W 1361 r. jego z kazamatami "zapoznał" się książę litewski Kiejstut. Do Malborka trafił jako jeniec, pochwycony do niewoli podczas. Według późniejszej tradycji Kiejstut przekupił pilnującego go strażnika, który dostarczył mu płaszcz zakonny, wyprowadził z zamku i wraz z księciem uszedł na Litwę. W 1610 r., z rozkazu Zygmunta III Wazy, na Zamku Wysokim więziono kniaziów Szujskich, byłego cara Wasyla IV i jego brata Dmitrija, naczelnego wodza armii rosyjskiej. Po raz kolejny zamek służył za więzienie kiedy to, w czasie walk z Kozakami w połowie XVII w., przez blisko trzy lata trzymano tu niejakiego... Iwana Bohuna, nim ostatecznie trafił on przed polski sąd wojenny i został rozstrzelany za zdradę w obliczu wroga.
W burzliwych latach wojen napoleońskich, gdy zamek zaczęto ponownie traktować jak twierdzę, dwukrotnie przebywał tu cesarz Francji Napoleon I Bonaparte. Za pierwszym razem doglądał prac przy fortyfikowaniu miasta (1807). Nocował na Przedzamczu. Był też zapewne i w Wielkim Refektarzu gdzie, w urządzonym tam lazarecie, leczył rany m.in. marszałek Bernadotte, późniejszy król Szwecji. Drugą wizytę złożył w drodze na Rosję (1812).
Całe następne stulecie było dla zamku czasem "leczenia ran" zadanych przez historię. Prace przy jego rekonstrukcji przykuwały także uwagę możnych tego świata. W 1818 r. twierdzę zwiedzał car Rosji Aleksander I. Śmiało stwierdzić można, że odbudowę zamku w XIX w. zawdzięczamy panującym wówczas w Niemczech Hohenzollernom. Bywali tu książęta tej dynastii, następcy tronu, cesarze oraz ich żony i dzieci.
Pierwsza wzmianka o kościele św. Jerzego pochodzi z 1403 r., kiedy to wielki mistrz podarował mu świece wielkanocne. W latach 70-tych XV w. odbudowano go niemal od podstaw po zniszczeniach jakim uległ w czasie wojny 13-letniej. Już w 1526 r. wygłoszono tu pierwsze kazanie ewangelickie, zaś w 1598 kościół przekazano w wyłączne użytkowanie luteranom. Ponownie poważnie ucierpiał w czasie "potopu" szwedzkiego w 1658 r. Kościół obecny pochodzi z lat 1712-14. Poza szczytem i wieżą jest to budowla fachwerkowa, której drewniany strop imituje ceglane sklepienie krzyżowe. Wnętrze trzynawowej hali zostało tak wyposażone w ławy i empory by jak najlepiej służyć nabożeństwom ewangelickim.
Pierwsze polskie nabożeństwo w kościele odbyło się we wrześniu 1945 r. 16 maja 1958 zmieniono jego wezwanie na Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Druga wojna światowa nie poczyniła większych szkód w zabytkowej bryle obiektu. Podziwiać tu możemy m.in. powstałe jeszcze dla starego kościoła chrzcielnicę i rzeźbioną scenę Pasji (1687). Pozostały wystrój jest późniejszy: ambona z lat 1713-14, zaś ołtarz główny z około 1718 r. Na otaczającym kościół cmentarzu pochowany został m.in. konserwator zamku Konrad Steinbrecht (1849-1923).
W 1817 r. z inicjatywy nadprezydenta Prus Zachodnich Theodora von Schön powołano, podległy władzom państwowym, Zarząd Odbudowy Zamku. Pierwsze lata prac, zwane dziś "romantyczną" odbudową, już od połowy XIX w. wzbudzały jednak ostre kontrowersje wśród historyków sztuki i architektów.
Nową falę zainteresowania losami dawnej siedziby Wielkich Mistrzów Zakonu Niemieckiego wzbudziły uroczystości stulecia "powrotu" Prus Zachodnich do Królestwa Pruskiego w 1872 r. Położono wówczas kamień węgielny pod pomnik Fryderyka II, który odsłonięto na Przedzamczu. W 1882 r. minister wyznań religijnych dr Gustav von Gossler powołał specjalną komisję, która powierzyła prace Konradowi Steinbrechtowi (1849-1923) (Konrad Steinbrecht). W 1902 r. zakończono prace na Zamku Wysokim, a do 1922 na Średnim. Następca Steinbrechta został Bernhard Schmid (1872-1947) (Bernhard Schmid), który kierował pracami do 1945 r. Dzięki ich umiejętnościom i wytężonej pracy zamek odzyskał swoje średniowieczne piękno, stając się atrakcją turystyczną na skalę europejską. Ówcześni turyści mogli podziwiać w komnatach zamkowych m.in.:
- militaria (były wśród nich eksponaty pochodzące zarówno z czasów cesarstwa rzymskiego jak i z końca XIX w.; broń celtycka i wschodnioazjatycka)
- numizmaty i medale (w liczbie blisko 10 tysięcy sztuk)
- detal architektoniczny (jego trzonem były zabytkowe detale architektoniczne z terenów dawnego państwa zakonnego. Ciekawostką zaś był zespół ozdobnych, glazurowanych dachówek z pałacu cesarskiego w Pekinie oraz kilka cegieł z muru chińskiego)
- obrazy i rzeźby (spośród licznych przykładów wymienić można trzy ołtarze szafiaste: poliptyk grudziądzki z lat 1370-80, tzw. ołtarz hamburski z 1499 r. i ołtarz z Tękit z 1504 r.)
- archiwalia (archiwum w Wieży Kleszej przechowywało szereg cennych dokumentów, m.in. polskie przywileje królewskie dla miasta, akta cechowe, etc.)
- meble (znakomitą większość z nich stanowiły wykonane na zmówienie Zarządu Odbudowy kopie zabytkowych mebli z różnych terenów Niemiec. Traktowano je jako elementy wyposażenia wnętrz)
W dawnej stajni pocztowej na Przedzamczu znajdowało się także tzw. "Heimatmuseum" - izba regionalna, w której zgromadzono eksponaty kultury materialnej mieszkańców Żuław i miasta Malborka.
Urodził się w Tangermünde jako syn pastora. W latach 1871-77 studiował architekturę na Akademii Budowlanej w Berlinie. Następnie, wraz z ekipą niemieckich archeologów trafił do Grecji, gdzie badano ruiny starożytnej Olimpii. W 1881 r. opublikował pracę "Thorn im Mittelalter". Dał się w niej poznać jako wybitny znawca architektury gotyckiej. Dzięki temu w 1882 r. powierzono mu kierownictwo Zarządu Odbudowy Zamku w Malborku. Zasadą generalną, której zawsze przestrzegał, było: "żaden krok w innym niż historyczny duchu". W 1902 r. uroczyście otwarto odbudowany przez niego Zamek Wysoki. Prace na Średnim trwały do 1923. Zaznaczyć należy, że większość robót na zamku wykonywali robotnicy pochodzący z miasta i jego okolic. Uniwersytet w Królewcu obdarzył go tytułem doktora filozofii honoris causa, Gdańska Wyższa Szkoła Techniczna tytułem doktora inżyniera honoris causa i honorowym stopniem profesorskim, zaś miasto Malbork honorowym obywatelstwem. Obok wspomnianej monografii Torunia, wydał także: "Preußen zur Zeit der Landmeister", "Schloß Marienburg in Preußen", "Schloß Lochstedt und seine Malereien", "Die Ordensburgen der Hochmeisterzeit in Preußen".
Spoczywa na cmentarzu przy kościele św. Jerzego, lecz jego grób niestety nie zachował się. Jak wszystkie tamtejsze nagrobki uległ zniszczeniu w latach 70-tych XX w.
Urodził się w Bernburgu nad Saalą (Saksonia-Anhalt) jako syn oficera. Po ukończeniu gimnazjum w Kołobrzegu, studiował architekturę w berlińskiej Wyższej Szkole Budowlanej. W 1897 r. przybył do Malborka, z którym odtąd związał się do końca II wojny światowej. W latach 1903-41 pełnił funkcję konserwatora zabytków Prus Zachodnich, a od 1922 r. kierował odbudową zamku. W międzyczasie opracował i wydał kilka tomów katalogu zabytków podległej mu prowincji oraz liczne monografie, artykuły i szkice na temat sztuki dawnego państwa zakonnego. Zmarł w Husum w Dolnej Saksonii.
19 października 1852 r. połączono Malbork z Braniewem przez Elbląg, a po roku z Królewcem. Pięć lat później, po zbudowaniu mostów na Wiśle i Nogacie, włączono "Kolej Wschodnią" w sieć dróg żelaznych Rzeszy. W 1876 r. otwarto odcinek Malbork - Mława, w 1883 Malbork - Toruń, a w 1886 Malbork - Olsztyn. W 1889 r. zbudowano na Nogacie nowy most kolejowy. Stary wykorzystywano odtąd dla ruchu kołowego, a od 1900 r. także dla kolejki wąskotorowej.
8 marca 1945 r. oba mosty zostały wysadzone w powietrze przez Niemców. Most kolejowy odbudowano w 1947. Dwa lata później powstał nowy most drogowy usytuowany na południe od Starego Miasta.
Druga połowa XIX w. to czas powstawania miejscowego przemysłu. W 1874 r. Gerhard Loeser z Berlina zbudował przy ob. ul. Grunwaldzkiej fabrykę cygar i tabaki "Loeser & Wolff". Surowiec sprowadzano głównie z Jawy i Sumatry, lecz także z Ryjewa i Sadlinek. W 1933 r., w ramach "aryzacji" tj. przejmowania mienia żydowskiego przez Niemców, zakład trafił w ręce Waltera Beyera z Berlina. W 1877 przy ob. ul. Kościuszki powstała fabryka maszyn rolniczych Alberta Rahna (ob. "Pemal"). W 1880 r. zawiązała się "Spółka Akcyjna - Cukrownia Malborska", stawiająca na zyski z upraw buraków cukrowych na Żuławach. Zakład otwarto we wrześniu 1881 r. W latach 40-tych XX w. był on drugim co do wielkości w Prusach Wschodnich. W 1891 r. uruchomiono produkcję słodu browarniczego w nowej słodowni Adolfa Dauma przy ob. ul. Żeromskiego. Jako produkt uboczny wytwarzano tu także kawę zbożową ze znakiem "Ma-Ma" ("Marienburger Malzkaffee"). W 1900 r. pierwsze pompy opuściły nową fabrykę Ludwiga Ostermeyera przy ob. ul. Kościuszki.
Większość malborskiego przemysłu, jaki pojawił się po I wojnie światowej, zlokalizowana została nad Nogatem, na przedmieściu Piaski. W 1920 r. zbudowano tu port rzeczny. W 1923 r. przeładowano tu 4.043, a pięć lat później - już 102.481 ton ładunków. Były to głównie materiały budowlane, w tym kamień z Polski, torf i produkty rolne. Obok portu niebawem wyrosły: tartak (1923), zakład wyrobu sztucznego kamienia (1924), wytwórnia skondensowanego mleka, warsztaty Urzędu Telegrafów i fabryczka papy. Największym zakładem była tu jednak "Deutsche Gummiwerke Pepege A.G." (1928), będąca filią fabryki wyrobów gumowych z polskiego Grudziądza.
Od połowy XIX stulecia następował szybki rozwój urbanistyczny i architektoniczny Malborka. Dzięki budowie dworca kolejowego na wschód od miasta, obszar pomiędzy nim a centrum (Stare Miasto), stał się miejscem budowy domów mieszkalnych, sklepów i zakładów przemysłowych. Do końca XIX w. miasto obejmowało teren pomiędzy Nogatem na zachodzie, torami kolejowymi na północy oraz obecnymi ulicami Grunwaldzką na południu i Sikorskiego na wschodzie. Na początku nowego stulecia włączono przedmieścia: Kałdowo i Piaski.
W rozrastającym się Malborku pojawiać się zaczęły nowe obiekty służące administracji, oświacie, komunikacji i handlowi. Pierwszym z nich było wzniesione w 1866 r. Gimnazjum Królewskie (obecnie Zespół Szkół przy ul. 17 Marca). W tym budynku po raz pierwszy zastosowano charakterystyczną dla malborskiego budownictwa ceglaną elewację i neogotycką stylistykę, które miały swoje źródło w architekturze najważniejszego średniowiecznego zabytku w mieście - zamku. W podobnym stylu wznoszono później kolejne budynki szkolne, między innymi Szkołę Luizy (obecnie I LO) z 1874 r., Szkołę św. Jerzego (obecnie Gimnazjum nr 1) z 1881 r. czy nieistniejącą Szkołę Rolniczą z 1880 r. (w miejscu targowiska przy ul. Solnej). Czerwoną cegłą elewacji charakteryzowały się również budynki urzędowe i użyteczności publicznej. W latach 1893-95 wzniesiono siedzibę Starostwa, a w 1897 r. gmach sądu, którego dekoracją fasady była kopia fryzu arkadkowego Zamku Wysokiego. Wspomnieć wypada także budynek dworca kolejowego z 1890 r. i poczty, wybudowany w latach 1891-93, a także zespół koszar przy ul. 17 Marca i Jagiellońskiej z początków XX w.
Po 1870 r. nastąpiło ożywienie budownictwa mieszkaniowego. Ciasno zabudowana Starówka też otrzymała kilka okazałych kamienic (wzniesionych zwłaszcza po pożarach w 1899 i 1902 r.), ale najciekawsze realizacje powstawały na przedmieściach. Najbogatsze wille i kamienice mieszczańskie wybudowano w tak zwanym "kwartale urzędniczym" przy ul. 17 Marca, Grunwaldzkiej i Derdowskiego. Wśród historyzującej i modernistycznej stylistyki pojawiały się też elewacje z secesyjnym detalem architektonicznym. Inne budownictwo, skromniejsze i pozbawione bogatych dekoracji, wznoszono dla robotników cukrowni i kolejarzy przy ulicach Orzeszkowej i Reymonta.
Po I wojnie światowej w Malborku powstało kilka nowoczesnych budynków użyteczności publicznej, między innymi potężny gmach Nowego Ratusza (obecnie Urząd Miasta), wzniesiony w latach 1927-29. Ciekawą architekturę prezentowały budynki Banku Rzeszy z 1923 r., czy Urząd Telegrafów z 1927, gdzie zastosowano modną wówczas stylistykę ekspresjonizmu.
W okresie międzywojennym powstały na przedmieściach Malborka osiedla mieszkaniowe, zarówno szeregowych domków jednorodzinnych, jak również jedno i dwupiętrowych bloków spółdzielczych. Wznoszono je głównie na Piaskach, Czwartakach, przy ulicy Nowowiejskiego oraz Placu Kraszewskiego i Placu Małachowskiego.
Zgodnie z traktatem wersalskim (1919) Niemcy oddały nowo powstałemu państwu polskiemu większą część dawnych Prus Królewskich. Wskutek utworzenia Wolnego Miasta Gdańska powiat malborski został pomniejszony do jednej czwartej swojej dawnej wielkości, zaś od miasta odpadło przedmieście Kałdowo. Jeden z artykułów traktatu stanowił, że na w powiatach sztumskim, suskim, kwidzyńskim i malborskim miał być rozpisany plebiscyt, w którym ludność zdecyduje o przynależności tych terenów do Polski lub Niemiec. W lutym 1920 r. powołano Międzynarodową Komisję Aliancką, w której składzie był m.in. nuncjusz apostolski w Polsce, biskup Achilles Ratti (1857-1939) - przyszły papież Pius XI. Niebawem rozpoczęto głośną akcję propagandową pod hasłem: "Wir sind Deutsche und bleiben Deutsche !" (Jesteśmy i pozostaniemy Niemcami). Szczególną aktywność przejawiał burmistrz Bernhard Pawelcik i proboszcz kościoła św. Jana Franz Pingel, kierujący miejscową komórką partii Centrum.
11 lipca 1920 r. w głosowaniu brały udział osoby pełnoletnie, urodzone na obszarze plebiscytowym lub zamieszkujące go od 1914 r. W Malborku padło 9.641 za Prusami Wschodnimi a tylko 165 za Polską. Strona polska zdumiona była rozmiarami porażki. Nawet w powiecie sztumskim, gdzie prawie połowa ludności deklarowała polski jako język ojczysty, za przynależnością do kraju przodków głosowało jedynie 19,7 procent ludności.
W 1922 r. na placu przed kościołem św. Jana odsłonięto pomnik zwycięstwa plebiscytowego.
Pierwsze połączenie lotnicze w Niemczech uruchomiono w 1919 r. Niebawem, dzięki staraniom magistratu, w Malborku, obok parku nad Nogatem (przy ob. ul. Portowej) powstało lotnisko pasażerskie. W czerwcu 1926 r. wylądował tu pierwszy samolot w drodze z Gdańska do Olsztyna. Niebawem okazało się, że aerodrom ów jest za mały. W 1929 r. przeniesiono go zatem do Królewa. W 1934 r. lotnisko przejęła "Luftwaffe". Po wybuchu wojny umieszczono tu także montownię samolotów "Focke-Wulf 190". W 1943 i 1944 r. została ona niemal doszczętnie zniszczona przez amerykańskie "Latające Fortece" B-17.
Inne, sportowe, lotnisko znajdowało się na Wielbarku. W 1925 r. powstało w Malborku Zachodniopruskie Towarzystwo Podróży Powietrznych, które szkoliło pilotów szybowcowych. Od 1927 r. mogli oni uczyć się u mistrza świata w tym sporcie. Był nim Ferdinand Schulz (1892-1929), który zamieszkał w Malborku po zatrudnieniu się w szkole na Piaskach. Niestety, niebawem zginął on w katastrofie nad Sztumem. Lotnisko na Wielbarku, rozbudowane i z kilkoma hangarami, istniało do 1945 r.
Nad Malborkiem widywano także największe wówczas statki powietrzne - sterowce. Gościł tu m.in. LZ 127 "Graf Zeppelin" (1930 r.) i LZ 129 "Hindenburg".
Miasto umiejętnie wykorzystywało szansę jaką dawał mu odbudowany i udostępniony zwiedzającym zamek krzyżacki. W 1938 r. zwiedziło go ponad 100 tys. turystów. W trosce o ich wygody w mieście funkcjonowało kilkanaście hoteli i pensjonatów (m.in.: "Deutsches Haus", "Hotel Drei Kronen", "König von Preußen", "Hotel Kopernikus", "Nordischer Hof", "Weißes Lamm", "Werderscher Hof") oraz cztery duże schroniska młodzieżowe. Na niemal każdej ulicy znaleźć można było co najmniej jedną kawiarnię, cukiernię lub piwiarnię.
Mimo iż w mieście nie było nigdy budynku teatru, to od 1904 r. wystawiano różne spektakle w sali kasyna miejskiego, gdzie zapraszano zawodowych aktorów z Gdańska i Elbląga. W latach 1921 i 1926 założono Związek Malborski i Związek Scen Ludowych. Z chęci popularyzacji wiedzy o historii terenów dawnego państwa zakonnego zorganizowały one Malborski Festiwal Sztuk Plenerowych. Odbywał się on corocznie w latach 1928-37. Na początek przed budynkiem Ratusza staromiejskiego odegrano, napisaną specjalnie na tę okazję, sztukę "Bartholomäus Blume" Ernsta Hammera. Głównego bohatera zagrał znany wówczas, niemiecki aktor Hans Mühlenhofer z Teatru Państwowego w Berlinie. Gdy w 1930 r. wystawiono "Egmonta" Goethego z muzyką Beethovena, zaangażowano 300 statystów spośród mieszkańców miasta, w tym żołnierzy i policjantów. Atrakcją, szczególnie dla młodszej publiczności było to, że aktorzy często wjeżdżali konno na scenę. W 1933 r. odegrano sztukę "Heinrich von Plauen" Maxa Halbego. Jej autor, znany niemiecki dramatopisarz, uczył się niegdyś w malborskim gimnazjum. Wspomniane dzieło napisał specjalnie na ten festiwal, w podziękowaniu za honorowe obywatelstwo miasta przyznane mu w 1924 r. Ostatnie przedstawienie odbyło się w 1937 r. na dziedzińcu Zamku Średniego. Wystawiono dramat "Götz von Berlichingen" J.W. Goethego. Występowało 850 aktorów i statystów, przysłuchiwało się zaś m.in. 670 weteranów "starej gwardii" NSDAP z ministrem Rudolfem Heßem na czele.
Po II wojnie światowej artyści teatru "Wybrzeże" z Gdańska pod kierunkiem Zygmunta Hübnera pokazali na dziedzińcu Zamku Średniego "Makbeta" i "Poskromienie złośnicy" Wiliama Szekspira oraz "Kordiana" Juliusza Słowackiego.
Pomimo istnienia polskiej administracji cywilnej ze starostą powiatowym na czele, Malborkiem do czerwca 1945 r. zawiadywała radziecka komendantura wojskowa, a ostatni żołnierze "bratniej" armii opuścili miasto dopiero w 1948 r. Spowodowało to, że z niektórych zakładów przemysłowych zaczęto wywozić w głąb Rosji urządzenia techniczne, m.in. z cukrowni i z poczty. Mimo to rozpoczęto stopniowe usuwanie szkód wojennych i uruchamianie produkcji w miejscowych zakładach przemysłowych. Już w kwietniu 1945 r. przywrócono pracę w słodowni. W maju uruchomiono urząd pocztowy, zaś na początku czerwca Powiatową Stację Traktorów i Maszyn Rolniczych przy ul. Kościuszki (ob. "Pemal") zatrudniającą 110 osób i remontującą sprzęt rolniczy. Rozpoczęły też pracę wodociągi miejskie i elektrownia wodna przy śluzie na Rakowcu. Pierwsze miesiące pracy często groziły śmiercią lub kalectwem od niewypałów i min, które systematycznie usuwać zaczęto dopiero od listopada 1945 r.
3 maja 1945 r. odprawiono pierwsze polskie nabożeństwo w odgruzowanym kościele św. Jana. Z początkiem września rozpoczęto naukę w Państwowym Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącym. Według pierwszego powojennego spisu w lutym 1946 r. w Malborku mieszkało 10.017 osób. Szybszy napływ ludności, a co za tym idzie powrót życia do zniszczonego miasta mogły rozpocząć się dopiero po odbudowie mostu kolejowego na Nogacie (kwiecień 1947 r.).
W 1962 r. w części zabudowań dawnych koszar na Piaskach oddano do użytku Wytwórnię Makaronów. Z czasem zakład stał się największym tego typu w Polsce, dając 25 procent krajowej produkcji makaronu. W 1991 r. fabryka, funkcjonująca pod nazwą "Malma", została sprzedana francusko-polskiej spółce "Danuta". Ta pierwsza w kraju prywatyzacja mienia komunalnego przyczyniła się do poważnego unowocześnienia zakładu i dalszego wzrostu produkcji. W 1948 r. na terenie zniszczonych zakładów gumowych powołano Państwową Roszarnię Lnu i Konopi "Makop". W 1952 r. malborski port rzeczny przekazano Żegludze Wodnej na Wiśle, która zdecydowała iż będzie on zapleczem magazynowym dla portów w Gdańsku i Gdyni. W końcu 1946 r. wznowiono produkcję w cukrowni, która w 1970 przerabiała już buraki z 6.875 ha.
Obchody czterechsetnej rocznicy "powrotu" Malborka do Macierzy (czerwiec 1957 r.) zwrócić miały uwagę opinii publicznej na niszczejący od wojny zamek, w którym zdołano jedynie tymczasowo zabezpieczyć większość ruin. Od 1945 r. mieściło się w nim Muzeum Wojska Polskiego, zaś w 1950 przekazano go na ręce Ministerstwa Kultury i Sztuki. 1 stycznia 1961 r. utworzono Muzeum Zamkowe. Decyzję o jego powołaniu przyspieszył groźny pożar dachów skrzydeł zachodniego i północnego Zamku Średniego, jaki wybuchł 7 września 1959 r. Rozpoczęte niebawem systematyczne prace budowlane doprowadziły do rekonstrukcji najbardziej zniszczonych partii zamku: kościoła NMPanny, wieży głównej i skrzydła wsch. Zamku Średniego. W 1965 r. otwarto wystawę bursztynów, będącą jednym z magnesów przyciągających do Malborka rzesze turystów, zaś w 1997 zespół zamkowy wpisany został na listę światowego dziedzictwa kulturowego UNESCO.