SZLAKIEM MALBORSKICH KAMIENIC

Od połowy XIX wieku następował szybki rozwój urbanistyczny miasta.
Budownictwo malborskie, mimo własnego wyrazu, nierzadko było uzależnione od wpływów berlińskich, które docierały w postaci wzorników lub gotowych projektów architektonicznych. Przed I wojną światową istniało w Malborku potężne środowisko budowlane. Niestety w związku ze zniszczeniem archiwum budowlanego trudno dziś przypisać konkretne budowle konkretnym osobom, projektantom. Wiadomo, że z ramienia władz nad budownictwem czuwali architekt miejski Hirschfeld i architekt powiatowy Nitsche. Ważne było budownictwo urzędowe, ale także miejskie i mieszkaniowe.

Na przełomie XIX i XX w. powstała duża ilość domów mieszkalnych, kamienic czynszowych, domów jednorodzinnych i luksusowych willi. Po I wojnie światowej istniała potrzeba budowy domów dla przesiedleńców z tzw. „polskiego korytarza”. Budownictwo mieszkaniowe realizowane było przez miasto oraz różne spółdzielnie budowlane.

W południowej części miasta powstaje kwartał urzędniczy. Po zniwelowaniu dawnych fortyfikacji powstają dwu- i trzypiętrowe kamienice o stylistyce nawiązującej do modernizmu. Domy takie zbudowano przy ul. Szkolnej (17 Marca), Młyńskiej (Żeromskiego), Junkierskiej (Grunwaldzkiej), Brzozowej (Jagiellońskiej), Heinela (Kasprowicza). Ulice te, zabudowane ciągami kamienic o interesującej stylistyce i ornamentyce dekoracyjnej, posiadających duże mieszkania, przeznaczone były dla przedstawicieli klas średnich, urzędników i inteligencji. Były to najczęściej domy wielorodzinne, nawiązujące architekturą do motywów secesyjnych, z pięknymi klatkami schodowymi, wysokimi mieszkaniami. Często na parterze miały sklepy.

Nasz spacer rozpoczęliśmy na Rondzie Augustyna Szpręgi, pierwszego powojennego starosty malborskiego. Na tym stanowisku był krótko – do października 1945 roku. Ale w tym czasie wykazał się bardzo dobrą postawą. Często występował w obronie mieszkańców powiatu przeciw dowódcom oddziałów armii czerwonej, której żołnierze grabili ludność polską i niemiecką.
Stojąc na rondzie spoglądamy na ulicę, która nosiła wiele nazw.
Dziś to ul. 17 Marca, ale wcześniej to Schulstrasse (Szkolna), Deutch Ordens Str.(Zakonu Niemieckiego), Adolf Hitlerstrasse, a po wojnie Komendancka)

1. Przed nami tzw. Pagoda, budynek, w którym od 1923 r. był siedzibą Banku Rzeszy - od 1949 roku biurowiec PSS Społem, potem Bank Spółdzielczy a obecnie Agencja Ubezpieczeniowa. Powstał obiekt na rzucie niewielkiego kwadratu, trzypiętrowy, nakryty czterospadowym dachem. Partia parteru i pierwszego piętra uzyskała ceglane elewacje, pozostałe dwa piętra obłożone zostały drewnianą okładziną. Każda kondygnacja, począwszy od przyziemia ku dachowi, była coraz niższa, a oba górne piętra miały zmniejszającą się szerokość ścian. Od strony północnej, w prostokątnej niszy, nad którą przebito półkoliste nadświetle, znalazło się wejście poprzedzone niewielkim przedprożem. Salę operacji bankowych ulokowano na parterze, zaznaczając to dużymi otworami okiennymi doświetlającymi niewielkie wnętrze. Tej wyjątkowo pomysłowej architekturze banku, o kubizującej formie i nieco ciężkawym wyglądzie, nie udało się przypisać konkretnemu twórcy. Być może był nim któryś z malborskich budowniczych.

2. W zachodniej pierzei ul. 17 Marca zaczęto od początków lat 20-tych wznosić zespół budynków kilkurodzinnych, zbliżonych do architektury willowej oraz ekskluzywne wille. Bryły tych domów nawiązuje do modernizmu, a skromne dekoracje wykorzystują motywy secesyjne.
Po prawej stronie ulicy widzimy budynek wielorodzinny nr 11 wybudowany w drugiej połowie lat 20-tych ubiegłego wieku. Po wojnie miała w nim siedzibę radziecka Komendantura Wojskowa, którą dowodził ppłk. Denisow (wojska stacjonowały w niedalekich koszarach), Komendantura działała do 03.06.1945 roku. Po Komendanturze wnętrza kamienicy zajął Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego który działał w jej murach do 1948 roku. Następnie kamienicę przeznaczono na mieszkania dla „nowych” mieszkańców Malborka.

3. Po drugiej stronie ulicy pod nr 26/27 widzimy scalone, odrestaurowane secesyjne kamienice z końca XIX wieku. To dwupiętrowy, podpiwniczony budynek z wysokim, mieszkalnym poddaszem i otynkowaną elewacją. Dzisiaj mieści się w niej Hotel „Stary Malbork”.
Obok pod nr 25 widzimy kolejną dwupiętrową kamienicę tym razem z mansardowym poddaszem mieszkalnym. Elewacja kamienicy wykonana z czerwonej licowanej cegły ozdobionej licznym tynkowanym detalem w postaci boniowań czy licznych kolumienek na wyższych kondygnacjach. Uroku dodają balkony z ażurowymi, metalowymi balustradami oraz po części zachowana stolarka drzwi wejściowych i okien.

4. Spacerując dalej po prawej stronie dochodzimy do budynku nr 16. Wybudowany w latach 1925-27 na początku pełnił funkcję Ratusza. To w nim do początków 1930 roku mieściły się siedziby Burmistrza, Rady Miasta i gabinety urzędników. Tu też mieściło się Muzeum Miejskie. Na werandzie przystosowanej do celów wystawowych ustawiono „Zbiory miejskie”, które zawierały sprzęty rzemieślnicze, dokumenty, pamiątki rodzinne. Zbiory się rozrastały, więc z czasem przeniesiono je do budynku dzisiejszego LO, a później do budynku sądu.

5. Po lewej stronie ul. 17 Marca wyróżniają się kamienica nr 22 z ciekawą fakturą ścian, z boniowaniem na parterze (cegła łączona z tynkowanym detalem) a na wyższych kondygnacją emanującą czerwienią cegieł. Budynek zwieńczony mansardowym poddaszem pokryty w części mieszkalnej blachą a wyżej czerwoną dachówką ceramiczną. W przyziemiu mieściły się pomieszczenia sklepowe. Na szczególną uwagę zasługuje przepięknie zrealizowany ryzalit ozdobiony misternie zdobionymi kolumnami i balustradami balkonów. W otworach okiennych zachowały się przykłady stolarki z lat 20-tych ubiegłego wieku.

6. Po sąsiedzku pod nr 17 wyróżnia się narożny dom doktora Gustawa Ellermana z 1926 roku - ordynatora Szpitala Diakonisek w Malborku. Doktor Ellerman był cenionym chirurgiem i ginekologiem. W marcu 1946 r. otwarto uroczyście Bibliotekę Powszechną i Czytelnię, a 1 września 1957 r. rozpoczął działalność żłobek „Szarotka”- jest tu do dziś. Piękna dwukolorowa, stonowana elewacja, zdobiona medalionami elewacja oraz wejście ozdobione kolumnami dodaje tylko uroku budowli. We wnętrzu zachował się oryginalny układ pomieszczeń z podziałem na pomieszczenia reprezentacyjne, mieszkalne dla właścicieli i służby oraz pomieszczenia gospodarcze oraz układ schodów głównych i gospodarczych. W wielu pomieszczeniach zachowała się na sufitach liczna sztukateria.

7. Po drugiej stronie ulicy, na skrzyżowaniu dzisiejszych ulic 17 Marca i Grunwaldzkiej (dawnej ul. Szkolnej i Junkierskiej) pod nr 21 dla gdańskiego przedsiębiorcy Prochowa, wybudowano neobarokowy, trzypiętrowy dom z dwoma wykuszami zwieńczonymi balkonami na każdej ze ścian oraz licznymi sztukateriami w formie mięsistych wici akantu. Na elewacji parteru uwagę zwraca boniowanie ścian, na wyższych gładkie tynki. Dom posiada wspaniałą klatką schodową z witrażami w oknach. Była to jedna z największych kamienic czynszowych w mieście.

8. W budynku nr 26 przy ul. Grunwaldzkiej po II wojnie światowe 25 marca 1945 roku rozpoczęła działalność pierwsza skierowana do Malborka 7 osobowa Morska Grupa Operacyjna. Tu tez znajdował się Powiatowy Urząd Ziemski, który zajmował się przydzielaniem ziemi przybywającym do Malborka polakom oraz wydawał nakazy stawienia się Niemców do pracy.

9. W kamienicy przy ul. Grunwaldzkiej 24 już 19 lipca 1945 r. powstaje pierwszy komisariat miejski MO. To trzy piętrowa kamienica z gustownie ozdobionym boniowanym partererem, otynkowaną elewacją oraz balkonami z ozdobnymi balustradami z metalowej kratownicy i tak popularnym mansardowym dachem.

10. Przed końcem XIX wieku wzniesiono dużą, narożną kamienicę przy ul. Junkierskiej 22 (skrzyżowanie ul. Grunwaldzkiej i Jagiellońskiej) najprawdopodobniej projektu mistrza budowlanego Bruno Seilera. Na parterze mieściły się pomieszczenia sklepowe. Oba skrzydła i narożnik mają dwupiętrowe wykusze, a na środku wieżyczkę. Na boniowanym parterze ta neorenesansowa kamienica zrealizowana została w cegle łączonej z tynkowanym detalem architektonicznym. Tu po wojnie mieściła się pierwsza w Malborku apteka.

11. W Malborku funkcjonowała od 1858 roku gmina baptystów, którzy w 1883 roku wznieśli swoją pierwszą świątynię przy ul. Ceglanej (obecnie Armii Krajowej). Gdy okazała się za mała, nabyli parcelę przy skrzyżowaniu ul. Junkierskiej (Grunwaldzka) i Brzozowej (Jagiellońska), gdzie zbudowali kaplicę, poświęconą 16 października 1910 roku. Jej architekturę opracował malborski mistrz murarski Rudolf Ruttkowski. Był to wysmukły, ceglany budynek nakryty dwuspadowym dachem, zamkniętym od południa dekoracyjnym szczytem o licu złożonym z ceglanej kratownicy na tynkowanym tle. Nad elewacją od strony ul. Brzozowej, na osi, umieszczono drugi szczyt w typie gotyckim, z tynkowanymi ostrołucznymi blendami. Kaplica, dwukondygnacyjna z emporą, znajdowała się na wysokim parterze gmachu, a oświetlały ją duże, zamknięte półkolistym łukiem okna.

12. Idąc dalej ul. Grunwaldzką dochodzimy do budynku nr 16, Fabryki Cygar należącą do berlińsko – elbląskiej firmy „Loeser & Wolff” otwartej w 1874 roku. Budowla oparta głównie na stylu neogotyckim, elewacja z surowej cegły.
Potem przekształcona w suszarnię tytoniu. W czasie jej działalności surowiec sprowadzano z Jawy i Sumatry oraz z okolic Ryjewa i Sadlinek, gdzie znajdowały się plantacje tytoniu (jak i w czasach obecnych). Budynek do dziś przetrwał w niezmienionej formie architektonicznej. To w tym budynku 3 czerwca 1945 r. odbyło się oficjalne przekazanie władzy przez Komendanturę Radziecką przedstawicielom administracji polskiej.

13. Dochodzimy do targowiska miejskiego. Na jego terenie stoi niewielki budynek, który był siedzibą Bractwa Strzeleckiego działającego w Malborku od średniowiecza. W 1895 roku przy Junkergasse 9 powstaje strzelnica - siedziba bractwa wybudowana została na placu przeznaczonym na strzelnicę. Na budynku znajduje się tarcza strzelnicza. Tu odbywały się zawody strzeleckie.

Dotarliśmy do ul. Mickiewicza (Am Muhlengraben) biegnącej wzdłuż Młynówki. Na tej ulicy również w na przełomie XIX i XX wieku budowano kamienice mieszkalne. Przy kanale – Młynówce – wznoszono zarówno niewielkie parterowe domy szczytowe, jak i dwupiętrowe kamienice czynszowe, głównie o neogotyckiej stylistyce, z ceglanymi elewacjami i skromnymi ozdobami. Nad Młynówką budowano też domy drewniane. Były one budowane nieco chaotycznie.

14. Po lewej stronie widzimy dużą, czterokondygnacyjną kamienicę z centralnie umieszczoną klatką schodową, balkonami i mansardowym dachem. Zbudowana z czerwonej cegły posiada liczną dekorację z cegieł glazurowanych na ciemnozielony kolor oraz liczne otynkowane blendy.

15. Pięknym obiektem, pod nr 68, który niestety już dziś nie istnieje był hotel „Kopernikus” stojący we wschodniej pierzei tej ulicy. Zbudowany w 1927 roku w stylu neogotyckim z czerwonej, klinkierowej cegły. Hotel dysponował 15 pokojami i własną kręgielnią. Przy hotelu znajdował się piękny ogród, po który pozostały okazałe kasztanowce (z lat 30). W 1933 roku hotel przekształcono w klasztor franciszkański pod nazwą Rezydencja pod Św. Duchem. Klasztor działał aż do lata 1944 roku.

16. Kilkanaście metrów dalej pod nr 70 powstał dom z elewacją żółtej cegły z dekoracjami wykonanymi z czerwonej cegły łączonej z tynkowanymi płycinami. Drzwi wejściowe okolone pięknym portalem, nad którym na wysokości dwóch wyższych kondygnacji znajdują się blendy sgraffitowe z motywami roślinnymi.

17. W kamienicy nr 26 już przed wojną znajdował się tu hotel, po wojnie też hotel turystyczny i pokoje noclegowe cukrowni. Ta dwupiętrowa kamienica z poddaszem posiada otynkowaną elewację. Uroku dodają balkony podparte na masywnych kolumnach.

18. Pod nr 82 powstała w końcu XIX wieku kamienica o fasadzie z czerwonej klinkierowej cegły z zadaszeniem z czerwonej dachówki. Tuż nad wejściem do niej znajduje się wykusz nadwieszony na kamiennych erkerach, zwieńczony wieżyczką krytą blachą. Całość upiększają ozdoby w płaszczyźnie elewacji wykonane z cegły glazurowanej na ciemnozielony kolor.

W tym miejscu kończymy nasz spacer szlakiem malborskich kamienic. Jak sami Państwo mogliście się przekonać temat nie został wyczerpany, ale zapewne przyjdzie na to jeszcze sposobność w następnym spacerze z przewodnikiem, na który zapraszam.

Spacer opracowała Ewa Lemańczyk - przewodniczka turystyczna z Oddziału Przewodnickiego PTTK Malbork.